دعا؛ دریچه ای به جایگاه دعا کردن در سنت ایرانی و مذاهب اسلامی
این یادداشت به جایگاه دعا از منظر اسلامی و همچنین سبک زندگی ایرانی می پردازد.
مقدمه
دعا نزدیک‌ترین و موثرترین رابطه انسان با خداست. به هنگام دعا، انسان با تمام وجودش خدا را مخاطب ساخته و از فضل و رحمتش طلب می‌کند و با خضوع و تذلّل او را می‌خواند و خواسته‌های خود را بی‌پرده به عرض او می‌رساند. دعا در فرهنگ اسلامی از مهمترین عبادات است تا آن جا که خداوند در قرآن مجید پس از امر به دعا؛ وعده استجابت می‌دهد: «وَقالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُم» (غافر:60).
مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار آورده است که شخصی از امام باقر (علیه السلام) سوال می‌کند: «اَیُّهُمَا اَفْضَلُ کَثْرَهُ الْقِرَاءَهِ اَوْ کَثْرَهُ الدُّعَاءِ قَالَ الدُّعَاءُ اَمَا تَسْمَعُ لِقَوْلِهِ تَعَالَی قُلْ ما یَعْبَوُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاوُکُمْ»: کدام یک از این دو افضل است: کثرت قرائت قرآن و کثرت دعا. امام (علیه السلام) فرمود: کثرت دعا، آیا آیه شریفه «قُلْ ما یَعْبَوُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاوُکُمْ» را نشنیده‌ای؟ (بحارالانوار، ج. 90، ص. 299، ح. 30.) .
در آموزه‌های اسلامی، دعا به عنوان یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین ابزارهای ارتباط انسان با خداوند شناخته می‌شود. دعا نه تنها در زمینه‌های فردی، بلکه در مسائل اجتماعی و فرهنگی نیز نقش حیاتی ایفا می‌کند. در این مقاله، به بررسی جایگاه دعا در دین اسلام و تاثیر آن بر گشایش‌های فردی و اجتماعی پرداخته خواهد شد. همچنین، ما این موضوع را از منظر احادیث و روایات شیعه و سنی بررسی خواهیم کرد:
فهرست مطالب:
دعا در روایات پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)
دعا در روایات اهل بیت (علیهم‌السلام)
تاثیر دعا بر گشایش‌های اجتماعی
دعا به عنوان عامل صلح و انسجام اجتماعی
دعا از منظر قرآن کریم
در قرآن کریم، بارها به اهمیت دعا اشاره شده است. خداوند متعال در آیه 60 سوره غافر می‌فرماید: «وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ»: دعوت کنید من را، تا اجابت کنم شما را. این آیه به وضوح نشان می‌دهد که دعا، یک ارتباط مستقیم میان انسان و خداوند است که در آن انسان نیازهای خود را مطرح می‌کند؛ نیازهایی که در ارتباط با رابطه او با پروردگار (مظهر ربوبیّت) است و تنها دعا در سایه چنین ارتباطی است که از سوی خداوند وعده‌ی اجابت گرفته است.
دعا در روایات پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم)
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) همواره به پیروان خود سفارش می‌کردند که دعا را فراموش نکنند. حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) در حدیثی می‌فرمایند: «دعا سلاح مومن است و کلید درهای رحمت خداوند». این حدیث به وضوح بیان می‌کند که دعا دروازه‌ای است برای رسیدن به فیض و رحمت الهی که انسان باید آن را همواره مورد توجه قرار دهد.
ایشان در روایتی دیگر می‌فرمایند: «الدُّعاءُ سِلاحُ المُومِنِ وَ عَمودُ الدّینِ وَ نورُ السَّماواتِ و الارضِ: دعا سلاح مومن ، ستون دین، و نور آسمانها و زمین است» (کافی، ج.2، ص. 468) یا در حدیثی دیگر است از امام صادق (علیه‌السلام) منقول است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمودند: «ا لاَ ادُلُّکُم عَلى سِلاحٍ یُنجِیکُم مِن عدوکم ، وَ یُدِرُّ ارزاقَکُم ؟ قالوا : بَلى . قالَ : تَدعُونَ رَبَّکُم بِاللَّیلِ و النَّهارِ، فَإنّ الدُّعاءُ سِلاحَ المومنین: آیا سلاحى را به شما نشان دهم که از دشمنان نجاتتان مى‌دهد و روزى‌تان را زیاد مى‌کند؟ عرض کردند: آرى. فرمود: شب و روز به درگاه پروردگارتان دعا کنید؛ زیرا سلاح مومنین دعاست» (فلاح السلائل : 72/5 ، مکارم الاخلاق : 2/8/1980).
دعا در روایات اهل بیت (علیهم‌السلام)
اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز همواره به دعا و اهمیت آن اشاره می‌کردند. امام علی (علیه‌السلام) در سخنانی بیان کرده‌اند: «دعا، درمان دردها و گشایش درهای بسته است». این بیان امام علی (علیه‌السلام) نشان می‌دهد که دعا نه تنها موجب تسکین روحی و روانی می‌شود بلکه می‌تواند مشکلات فردی را نیز حل کند.
امیرالمومنین امام علی (علیه‌السلام): احَبُّ الاعمالِ إلى اللّه ِ عزّ و جلّ فِی الارضِ الدُّعاءُ: محبوبترین عمل نزد خداوند متعال در روی زمین، دعاست (کافی، ج.2، ص. 467).
امام زین العابدین (علیه‌السلام): الدُّعاءُ یَدفَعُ البَلاءَ النّازِلَ وَ ما لَم یَنزِلْ: دعا، بلاى نازل شده و نازل نشده را دفع مى‌کند (کافی، ج.2، ص. 469).
امام صادق (علیه‌السلام): المومِنِ للمومِنِ یدفَعُ عنه البلاء و یدُرّ علیه الرّزق: دعای انسان مومن برای مومن بلا را از او دفع نموده و روزی را بر او سرازیر می کند (الاختصاص، ص. 28).
عمر بن زید از امام کاظم (علیه‌السلام) نقل می‌کند: إنَّ الدُّعاءَ یَرُدُّ ما قَد قُدِّرَ وَ ما لَم یُقَدَّرْ ، قُلتُ: وَ ما قَد قُدِّرَ عَرَفتُهُ فَما لَم یُقَدَّرْ ؟ قالَ: حَتّى لا یَکُونَ: دعا آنچه را که مقدّر شده و آنچه را که مقدّر نشده است بر مى‌گرداند. عرض کردم: مقدّر شده را دانستم، اما آنچه را مقدّر نشده چگونه دفع مى‌کند؟ فرمود: [دعا مى‌کند] تا مقدّر نشود (کافی، ج.2، ص. 469).
دعا از منظر شیعه
شیعیان به دعا به عنوان یک وسیله‌ی قوی برای ارتباط با خداوند نگاه می‌کنند. در بسیاری از دعاهای معتبر شیعی، مانند دعای کمیل، دعای توسل و دعای ندبه، به اهمیت استغفار، توبه، انابه، اتّکال و درخواست از خداوند برای حل مشکلات اجتماعی و فردی تاکید شده است. این دعاها در اعتقادات شیعه نقش مهمی در زندگی فردی و اجتماعی ایفا می‌کنند.
دعا در دیدگاه اهل سنت
اهل سنت نیز به دعا به عنوان یک امر مهم و ضروری در زندگی فردی و اجتماعی توجه دارند. در احادیث اهل سنت نیز آمده است که دعا می‌تواند سبب برکات فراوان در زندگی فردی و اجتماعی شود. دعا از منظر مسلمانان اهل سنت، یکی از مهمترین اشکال عبادت و رابطه مستقیم با خداوند متعال است. امام نووی در کتاب «الاذکار» (ص 6) به نقل از حدیث صحیحی از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌آورد: «الدُّعَاءُ هُوَ العِبَادَهُ» (ترمذی، حدیث 3372). این حدیث که ابن‌ماجه نیز آن را روایت کرده است، نشان می‌دهد دعا به‌تنهایی مصداق عبادت خالصانه است. ابن قیم در کتاب «الجواب الکافی» نیز می‌نویسد: «الدعاء من اقوى الاسباب فی دفع المکروه وحصول المطلوب» (الجواب الکافی، ص 4).
از منظر اهل سنت، دعا باید مطابق با سنت پیامبر و بدون بدعت باشد. امام بخاری در صحیح خود (کتاب الدعوات، باب الدعاء فی الصلاه) روایت کرده که رسول خدا در نماز و خارج از نماز با الفاظ خاصی دعا می‌فرمود و این ادعیه به عنوان "ادعیه ماثوره" در فقه اهل سنت جایگاه ویژه‌ای دارند. امام شافعی در کتاب «الام» (جلد 1، ص 231) نیز بر اهمیت دعاهای ماثور و پرهیز از الفاظ ابداعی و نامشروع تاکید می‌کند.
زمان‌ها و مکان‌های خاص برای دعا از دیگر آموزه‌های اهل سنت است. طبق روایت صحیح مسلم (حدیث 1259)، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمودند: «الدعاء بین الاذان والإقامه لا یُردّ»، یعنی دعای بین اذان و اقامه رد نمی‌شود. همچنین در صحیح بخاری آمده است که رسول الله در سجده بیشتر دعا می‌کرد و می‌فرمود: «اقرب ما یکون العبد من ربه وهو ساجد فاکثروا الدعاء» (صحیح مسلم، حدیث 215).
از دیدگاه اهل سنت، دعا تاثیری عمیق بر تقدیر الهی دارد و رد قضا و قدر نیست. ابن تیمیه در «مجموع الفتاوی» (جلد 8، ص 540) می‌نویسد: «الدعاء سبب لرد البلاء کما ان الدواء سبب للشفاء»، یعنی همان‌طور که دارو برای درمان است، دعا نیز برای دفع بلا و رسیدن به حاجت مشروعیت دارد. این دیدگاه ریشه در روایات متعددی دارد از جمله آنچه ترمذی از پیامبر نقل می‌کند: «لا یرد القضاء إلا الدعاء» (ترمذی، حدیث 2139).
دعا همچنین در آرامش روحی و تقویت ایمان نقش دارد. امام غزالی در «احیاء علوم الدین» (جلد 1، ص 331) می‌نویسد: «الدعاء یُظهِرُ فقرَ العبد وافتقاره إلى الله، وهو حقیقه التوحید»، یعنی دعا نشان‌دهنده فقر و نیاز بنده به خداست که خود جوهر توحید است.
تاثیر دعا بر گشایش‌های فردی
دعا نه تنها باعث ارتباط با خداوند می‌شود بلکه در فرد، روحیه‌ای مثبت و امید به تغییرات در زندگی را ایجاد می‌کند. افراد مومن از طریق دعا احساس آرامش روانی پیدا کرده و توانایی بیشتری برای مقابله با چالش‌ها و مشکلات زندگی پیدا می‌کنند. در واقع، دعا می‌تواند به عنوان یک عامل توانمندساز برای فرد در مواجهه با مشکلات عمل کند.
تاثیر دعا بر گشایش‌های اجتماعی
در سطح اجتماعی نیز، دعا می‌تواند موجب اتحاد و همدلی در جامعه شود. هنگامی که افراد یک جامعه دست به دعا می‌زنند، این عمل آنها به نوعی همبستگی اجتماعی و احساس مسئولیت نسبت به یکدیگر را تقویت می‌کند. در این راستا، دعا می‌تواند به عنوان ابزاری برای ایجاد تغییرات مثبت در جامعه عمل کند.
دعا به عنوان عامل صلح و انسجام اجتماعی
دعا در بسیاری از مواقع باعث ایجاد صلح و انسجام در جامعه‌های اسلامی شده است. در جوامعی که دعا به عنوان یک عمل جمعی پذیرفته می‌شود، مردم بیشتر به یکدیگر توجه می‌کنند و از تضادها و مشکلات اجتماعی کاسته می‌شود. این فرآیند می‌تواند به کاهش تنش‌ها و ایجاد فضای مثبت در جامعه منجر شود.
دعا در مواقع سختی و بحران‌ها
در مواقع سختی و بحران‌ها، دعا به عنوان یک منبع امید و تسکین برای انسان‌ها مطرح می‌شود. در شرایطی که انسان‌ها با مشکلات و چالش‌های شدید روبرو هستند، دعا می‌تواند به آنها کمک کند تا از احساس ناامیدی و یاس فاصله بگیرند و به قدرت‌های الهی ایمان بیاورند.
شرایط استجابت دعا
دعا برای اجابت شرایط و التزاماتی دارد که اهل بیت (علیهم‌السلام) در برخی از روایات به آن پرداخته‌اند. علاوه بر وقت دعا کردن؛ حضور قلب، پاکی و طهارت دل، پاکی درآمد، شناخت و معرفت به پروردگار از جمله مواردی است که در احادیث اهل بیت (علیهم‌السلام) به عنوان شرایط استجابت دعا از آن یاد شده است. برای آشنایی با شرایط استجابت دعا می‌توانید این مقاله را مطالعه نمایید: شرایط استجابت دعا .
برای زمان دعا، بر اوقات خاصی تاکید شده است.
پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلّم) می‌فرمایند:
خیرُ وقتٍ دَعَوْتم اللهَ عزوجلّ فیه، الاسحارُ:
بهترین زمانی که می توان در آن خداوند عزّوجلّ را خواند (و دعا کرد)، وقت سحر است
(اصول کافی، ج. 2، ص.477).
در کنار شرایط استجابت دعا در برخی از احادیث به تبیین دلایل عدم اجابت دعا نیز پرداخته شده است. به عنوان نمونه حضرت امیرالمومنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
إنَّ کَرَمَ اللهِ سبحانَهُ لا ینقُضُ حِکمَتَهُ فلذلِکَ لا یَقَعُ الاِجابَهَ فی کلِّ دعوَهٍ:
بدرستی که کرم و فضل پروردگار مخالف و جدای از حکمت او نمی باشد، پس از این رو هر دعائی را اجابت نمی کند
(تصنیف غرر الحکم، ص. 193، ح. 3764).
پاسخ به برخی سوالات متداول در مورد دعا
چرا باید دعا کنیم؟ دعا وسیله‌ای برای تقویت ارتباط با خداوند و درخواست راهنمایی و یاری از او است. از طریق دعا، انسان به یاد خداوند می‌افتد و برای حل مشکلات خود به او رجوع می‌کند.
آیا دعا می‌تواند مشکلات فردی و اجتماعی را حل کند؟ بله، دعا به عنوان یک ابزار معنوی می‌تواند در حل مشکلات فردی و اجتماعی موثر باشد. دعا باعث ایجاد آرامش در فرد و همبستگی در جامعه می‌شود.
نتیجه‌گیری
در نهایت، دعا در دین اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد و تاثیرات فراوانی در زندگی فردی و اجتماعی دارد. چه در منظر قرآن کریم و چه در روایات پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و اهل بیت (علیهم‌السلام)، دعا به عنوان یک ابزار قوی برای رسیدن به گشایش و برکات در زندگی فردی و اجتماعی معرفی شده است. بنابراین، مسلمانان باید دعا را نه تنها به عنوان یک عمل فردی بلکه به عنوان یک عامل مهم در ایجاد تغییرات مثبت در جامعه و حل مشکلات اجتماعی در نظر بگیرند.
فرق رژیم با حکومت: تفاوت های کلیدی چیست؟
