دعا از منظر علماء و بزرگان اهل سنت

مقدمه

دعا در دین اسلام یکی از ابزارهای مهم ارتباط با خداوند است که مسلمانان برای درخواست رحمت، آمرزش، هدایت و برکات الهی از آن بهره می‌برند. دعا در قرآن و سنت پیامبر (صلى‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به‌طور ویژه‌ای مورد تاکید قرار گرفته است. در میان بزرگان اهل سنت نیز دعا جایگاهی ویژه دارد و آن‌ها در سخنان خود همواره بر اهمیت و شرایط دعا تاکید کرده‌اند.

در این مقاله، به بررسی دعا از منظر علماء و بزرگان اهل سنت پرداخته می‌شود و همچنین شرایط دعا، تاثیرات آن بر زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان و فلسفه آن بررسی خواهد شد.

دعای اهل سنت و مفهوم آن در قرآن

دعا در قرآن به عنوان یکی از اصلی‌ترین راه‌های ارتباط انسان با خداوند معرفی شده است. در آیات مختلف قرآن، خداوند به بندگان خود فرمان داده که از او درخواست کنند و دعا کنند. به عنوان نمونه، در سوره غافر، آیه 60، خداوند می‌فرماید:

"وَقَالَ رَبُّکُمْ اُدْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ" (غافر، 60)

ترجمه: «پروردگار شما فرموده است: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. همانا کسانی که از عبادت من تکبر می‌کنند، به زودی در حالی که خوار شده‌اند، به دوزخ خواهند افتاد.»

این آیه نشان می‌دهد که دعا یک دستور مهم الهی است که همگان باید آن را انجام دهند. در بسیاری از آیات قرآن، از دعا به‌عنوان یکی از راه‌های نزدیک شدن به خداوند یاد شده است.

علمای اهل سنت، با استناد به این آیات، دعا را مفهوم گسترده‌ای از بندگی و پرستش می‌دانند. به اعتقاد آنان:

1. دعا عبادت است: حدیث مشهور از پیامبر (ص) که در سنن ترمذی آمده: «الدعاء هو العبادة» نشان می‌دهد که دعا جوهره عبادت است.

2. دعا وسیله ارتباط مستقیم با خداوند است: در قرآن هیچ واسطه‌ای بین بنده و خدا در دعا ذکر نشده است.

3. دعا هم جنبه فردی دارد و هم اجتماعی: بزرگان اهل سنت تأکید کرده‌اند که دعا علاوه بر حاجات شخصی، می‌تواند برای رفع مشکلات امت اسلامی و جامعه نیز انجام گیرد.

4. دعا نشانه تواضع و عبودیت است: همان‌طور که در سوره غافر آیه 60 آمده، ترک دعا نوعی تکبّر و فاصله گرفتن از عبودیت شمرده می‌شود.

دعا از منظر بزرگان اهل سنت

بزرگان اهل سنت همواره بر اهمیت دعا تاکید کرده‌اند. ابوحنیفه دعا را نشانۀ ایمان و نیاز بنده به پروردگار می‌دانست.

«لا یحلّ لأحد أن یدعو إلاّ الله، ولا یستعین إلاّ بالله، ولا یتوكّل إلاّ علیه.»

الفقه الأكبر، ص. 302

در برخی روایات و تاکیدات غیرمنقول اهل سنت گفته شده است «أحبّ من الأمور ما كان فيه دعاء الله، فإنّ الدعاء سببٌ لرفع البلاء.» شافعی معتقد است:

«لا یُردّ القضاء إلاّ الدعاء.»

الأم (الإمام الشافعي)، ج. 1، ص. 257

امام مالک در «الموطأ» باب الدعاء، به احادیث متعددی درباره دعا استناد می‌کند و توصیه دارد که مؤمن همواره دعا را با ذکر و تلاوت قرآن همراه سازد (موطأ الإمام مالك، كتاب الدعاء، حدیث 15).

از امام احمد بن حنبل نیز نقل شده است

«الدعاء أحبّ الأعمال إلیّ، وهو السلاح للمؤمن.»

مسند الإمام أحمد، حدیث 11134

همچنین ابن قیم در الجواب الكافي از امام احمد نقل می‌کند که ترک دعا از نشانه‌های غفلت است. ابوهریره نقل می‌کند که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «لَكُلِّ نَبِيٍّ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ وَأُرِيدُ أَنْ أَخْتَبِئَ دَعْوَتِي شَفَاعَةً لِأُمَّتِي: برای هر پیامبری دعای مستجابی است و من دعایم را برای شفاعت امتم حفظ می‌کنم». این حدیث نشان‌دهنده جایگاه والای دعا در سنت نبوی است. امام نووی (متوفای 676 هـ.ق) در شرح صحیح مسلم، دعا را «سلاح مؤمن» توصیف کرده و تأکید می‌کند که بدون دعا، عبادت ناقص است. علمای سلفی مانند ابن قیم جوزیه (متوفای 751 هـ.ق) در کتاب «الدُّعَاءُ» می‌گویند دعا، بنده را از غفلت نجات می‌دهد و به توحید خالص نزدیک می‌کند. در فقه چهارگانه اهل سنت (حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی)، دعا به عنوان مستحب مؤکد، پس از نمازهای واجب توصیه شده و ترک آن مکروه شمرده می‌شود.

مجموع این سخنان نشان می‌دهد بزرگان اهل سنت دعا را به‌عنوان یکی از عبادات اصلی و ضروری برای نزدیک شدن به خداوند تلقی می‌کنند. در نگاه اهل سنت، دعا نه تنها راهی برای درخواست نیازها و خواسته‌های فردی است، بلکه فرصتی برای تقویت ارتباط با خدا و تعمیق ایمان نیز به‌شمار می‌رود.

شرایط قبول دعا از نظر علماء اهل سنت

از منظر بزرگان اهل سنت، دعا آدابی خاص دارد که برگرفته از قرآن و سنت است. امام شافعی (متوفای 204 هـ.ق) در کتاب «الأُمُّ» تأکید می‌کند که دعا باید با وضو، رو به قبله، و با دست‌های بلند شده انجام شود، کف دست‌ها رو به آسمان و پشت دست‌ها رو به زمین. ابن قدامة مقدسی (متوفای 620 هـ.ق)، امام حنبلی، در «المُغْنِی» می‌گوید: «الْيَدَانِ مَبْسُوطَتَانِ، وَالْكَفَّانِ إِلَى السَّمَاءِ» (دست‌ها باز و کف‌ها به سوی آسمان).

برای اینکه دعا از نظر علماء اهل سنت پذیرفته شود، شرایط خاصی لازم است. برخی از این شرایط عبارتند از:

• پاکیزگی نیت: نیت دعا باید خالص و در جهت رضایت خداوند باشد.

• آداب دعا: طبق سنت نبوی، فرد باید به آداب و آیات صحیح دعا توجه داشته باشد. از جمله آداب دعا، آغاز آن با ذکر حمد و ثنا برای خداوند و در صورت امکان، استفاده از دعاهای صحیح آمده در قرآن و سنت است.

• توجه قلبی: دعا باید با توجه کامل و تمرکز بر خداوند انجام شود. نماز و دیگر عبادات نیز با همین نیت باید خوانده شوند.

• مداومت: دعا باید به صورت مداوم انجام شود و فرد نباید از دعا کردن دست بکشد.

این شرایط نشان می‌دهند که دعا در دین اسلام فقط به درخواست خواسته‌های مادی یا شخصی محدود نمی‌شود، بلکه با در نظر گرفتن آداب و شرایط خاص، یک عبادت کامل و عمیق به حساب می‌آید.

• صداقت و خشوع: امام غزالی (متوفای 505 هـ.ق) در «إِحْيَاءُ عُلُومِ الدِّينِ» دعا را بدون اخلاص، بی‌اثر می‌داند.

• اجتناب از حرام: شیخ ابن عثیمین (متوفای 1421 هـ.ق) در فتاوای معاصر، تأکید می‌کند که دعای گناهکار مستجاب نمی‌شود مگر با توبه.

• زمان‌های مستجاب: ساعاتی مانند سحر، پس از نماز، و در قنوت، بر اساس روایات بخاری و مسلم.

تاثیر دعا بر زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «مَنْ كَثُرَ هَمُّهُ فَلْيَكْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ: هرکس غمش زیاد شد، باید دعایش را زیاد کند»؛ روایتی که در سنن ابن ماجه نقل شده است. امام نووی (متوفای 676 هـ.ق) در شرح این حدیث می‌گوید که دعا، قلب را به یاد خداوند متصل می‌کند و آرامش را به ارمغان می‌آورد. از این منظر دعا به‌عنوان یک عمل معنوی، تأثیر بسزایی در کاهش استرس و اضطراب دارد. دعا نه تنها در سطح فردی، بلکه در سطح اجتماعی نیز تاثیرات بزرگی دارد. برخی از تاثیرات دعا بر زندگی فردی مسلمانان عبارتند از:

• تسکین اضطراب و استرس: دعا به فرد کمک می‌کند که به‌جای نگرانی و اضطراب، خود را به خداوند بسپارد و از رحمت الهی بهره‌مند شود. همان‌گونه که اشاره شد پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «مَنْ كَثُرَ هَمُّهُ فَلْيَكْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ: هرکس غمش زیاد شد، باید دعایش را زیاد کند»، روایتی که در سنن ابن ماجه نقل شده است. امام نووی (متوفای 676 هـ.ق) در شرح این حدیث می‌گوید که دعا، قلب را به یاد خداوند متصل می‌کند و آرامش را به ارمغان می‌آورد.

  
  

• تقویت روحیه ایمانی: دعا، به عنوان یکی از عبادات مهم، به فرد کمک می‌کند تا رابطه‌اش با خداوند نزدیک‌تر و محکم‌تر شود. این ارتباط روحی باعث تقویت ایمان می‌شود. همان‌طور که امام ذهبی (متوفای 748 هـ.ق) در سير أعلام النبلاء می‌گوید: «دعا، روح عبادت و پایه سعادت است». ابن قیم جوزیه (متوفای 751 هـ.ق) در کتاب الدُّعَاءُ می‌نویسد: «دعا، بنده را به یاد عجز خود و قدرت خدا می‌اندازد، که این خود بزرگ‌ترین عبادت است.» این ارتباط مستقیم با خداوند، حس اعتماد و توکل را در فرد افزایش می‌دهد.

• افزایش امید و خوشبینی: دعا باعث تقویت امید و مثبت‌اندیشی در دل فرد می‌شود. وقتی فرد از خداوند درخواست می‌کند، اعتماد به لطف و کرم خداوند در دل او شکوفا می‌شود.

• بهبود تصمیم‌گیری و موفقیت فردی: دعا به مسلمانان کمک می‌کند تا با وضوح بیشتری تصمیم‌گیری کنند. دعای استخاره، که در صحیح بخاری نقل شده، نمونه‌ای بارز است. پیامبر (ص) فرمود: «إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِالأَمْرِ فَلْيَرْكَعْ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ يَقُولْ...: هرگاه یکی از شما قصد کاری کرد، دو رکعت نماز بخواند و سپس دعای استخاره کند». این دعا، به گفته شیخ ابن عثیمین (متوفای 1421 هـ.ق)، ذهن را آرام کرده و به انتخاب بهترین مسیر کمک می‌کند.

• بهبود روابط میان‌فردی و جمعی: دعا برای دیگران، مانند دعای خیر برای خانواده و دوستان، از منظر اهل سنت عملی پسندیده است. پیامبر (ص) فرمود: «دَعْوَةُ الْمَرْءِ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ مُسْتَجَابَةٌ: دعای انسان برای برادرش در غیاب او مستجاب است»، حدیثی که در صحیح مسلم نقل شده است. این عمل، حس همدلی و محبت را در جامعه اسلامی تقویت می‌کند.

  امام شافعی (متوفای 204 هـ.ق) در الأُمُّ می‌گوید که دعا برای دیگران، اخلاق فرد را بهبود می‌بخشد و از خودخواهی دور می‌کند. این تأثیر در زندگی فردی به‌صورت افزایش مهربانی و کاهش کینه نمود پیدا می‌کند.

دعای مشترک در اهل سنت و شیعه

دعا در میان مسلمانان شیعه و اهل سنت اشتراکات بسیاری دارد. بسیاری از دعاها در منابع مشترک همچون کتاب "الصحیح البخاری" و "الصحیح مسلم" آمده‌اند. در این دعاها، هر دو مکتب به یاد خداوند و درخواست رحمت و هدایت از او تاکید دارند. یکی از دعاهای مشترک میان شیعه و اهل سنت، دعای "اللهم انی اسئلک من خیر ما سالک به محمد و اهل بیته" است که در بسیاری از مواقع برای رسیدن به حاجات مختلف خوانده می‌شود.

علاوه بر آن، دعاهای قرآنی، به دلیل منشأ الهی، مورد اتفاق هر دو فرقه هستند و در زندگی روزمره مسلمانان جایگاه ویژه‌ای دارند. این دعاها به دلیل نقل مستقیم از قرآن، نزد اهل سنت و شیعه از قداست و اهمیت یکسانی برخوردارند. به عنوان نمونه می‌توان به دعاهای زیر اشاره کرد که منشأ قرآنی دارند:

• دعای ربنا آتنا: «رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» (سوره بقره، آیه 201). این دعا، که برای خیر دنیا و آخرت است، در کتب اهل سنت مانند صحیح بخاری و در منابع شیعه مانند مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی توصیه شده است.

• دعای یونس (ع): «لا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ» (سوره انبیاء، آیه 87). این دعا برای رفع گرفتاری‌ها در هر دو فرقه توصیه شده و در سنن ترمذی و بحارالانوار علامه مجلسی نقل شده است. این دعا در کنار برخی محاورات حضرت یونس (ع) محور نماز غفیله که از نمازهای مورد تاکید شیعه در استجابت دعا هست را تشکیل می‌دهد.

• دعای افزایش علم: «رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا» (سوره طه، آیه 114). این دعا در میان علمای سنی مانند امام نووی و علمای شیعه مانند آیت‌الله بهجت برای کسب دانش توصیه شده است.

علاوه بر این موارد احادیث پیامبر اکرم (ص) نیز منبعی مشترک برای دعاهای روزانه شیعیان و اهل سنت است.

دعا در زمان‌های مختلف و در مناسبت‌های خاص

دعا در زمان‌های مختلف و در مناسبت‌های خاص از جمله رمضان، شب‌های قدر، و مناسبت‌های مذهبی دیگر تاثیر بیشتری دارد. بزرگان اهل سنت در این زمان‌ها تاکید می‌کنند که مسلمانان باید در شب‌های خاص یا زمان‌های معین بیشتر دعا کنند تا از برکات آن زمان‌ها بهره‌مند شوند. به‌طور خاص، در شب‌های جمعه، که از نظر اسلامی شب پرفضیلتی است، دعا کردن به‌طور ویژه تاکید شده است. برخی از زمان‌های معین برای دعا کردن که به استجابت نزدیک است به این شرح است:

• سحر (ثلث آخر شب): پیامبر اکرم (ص) فرمود: «أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الرَّبُّ مِنَ الْعَبْدِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ الْآخِرِ» (نزدیک‌ترین زمان بنده به پروردگار، ثلث آخر شب است). این حدیث در سنن نسائی (اهل سنت) و کافی کلینی (شیعه) نقل شده است. دعا در این زمان برای طلب مغفرت و حاجات توصیه می‌شود.

• پس از نمازهای واجب: امام نووی (متوفای 676 هـ.ق) در الأذكار و شیخ طوسی (متوفای 460 هـ.ق) در تهذیب الاحکام تأکید دارند که دعا پس از نمازهای پنج‌گانه، به‌ویژه پس از نماز مغرب و صبح، مستجاب است.

• بین اذان و اقامه: حدیثی در سنن ابوداود و بحارالانوار نقل شده که دعا در این فاصله زمانی رد نمی‌شود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

دعا در اسلام، به ویژه در دیدگاه اهل سنت، یکی از اصلی‌ترین ابزارهای ارتباط مستقیم با خداوند است که مسلمانان از آن برای طلب رحمت، هدایت، مغفرت و برکات الهی بهره می‌برند. بزرگان اهل سنت، از جمله ابوحنیفه، شافعی، مالک و احمد بن حنبل، دعا را «سلاح مؤمن» و «روح عبادت» می‌دانند و بر رعایت شرایط و آداب صحیح دعا تأکید دارند. این دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که دعا در اسلام و به ویژه در سنت اهل سنت تنها وسیله‌ای برای رفع نیازهای مادی نیست، بلکه جایگاه والایی در رشد معنوی، تقویت ایمان و نزدیکی به خداوند دارد.

همچنین، تأثیر دعا بر زندگی فردی مسلمانان بسیار گسترده است؛ از ایجاد آرامش قلب و کاهش اضطراب تا تقویت توکل، امید و تصمیم‌گیری بهتر. دعاهای مشترک میان اهل سنت و شیعه، به ویژه دعاهای قرآنی و مأثور از پیامبر (ص)، نشان‌دهنده وحدت معنوی و اشتراکات مذهبی مسلمانان است. بنابراین، دعا در زندگی مسلمانان نه تنها عاملی برای رشد فردی و اجتماعی، بلکه پلی برای نزدیکی امت به خداوند و تقویت روح اخوت و همدلی اسلامی محسوب می‌شود.

منابع و ارجاعات مقاله

• الفقه الأكبر – امام ابوحنیفه

• الأم – امام شافعی

• الموطأ – امام مالک

• مسند احمد – امام احمد بن حنبل

• الجواب الكافي – ابن قیم الجوزیه (به نقل از اقوال احمد و دیگران)

منابع برای مطالعات بیشتر

• اسلام وب

• درر السنه

• إِحْيَاءُ عُلُومِ الدِّينِ» امام غزالی

• «شواهد الحق» قاضی یوسف نبهانی (برای توسل)